NOVI IZLET ŠABAČKOG DRUŠTVA PRIJATELJA HILANDARA
Kod Toponice, u Opštini Malo Crniće, putnici iz Šapca zastali su u manastiru Zaova. Prema predanju, svetinja potiče iz XIV veka i poslednja je iz doba kneza Lazara Hrebeljanovića (1329-1389). Narodni pevač opevao ju je u pesmi „Bog nikome dužan ne ostaje“, a legenda kaže da je nastala zbog snahe koja je ubila sopstveno dete da bi krivicu svalila na zaovu Jelicu. Braća su sestru vezala za repove četiri konja i rastrgli je, a kada je krivokletnica priznala krivicu podigli su crkvu bez kubeta i na crkvenom zidu freskopisali lik nesrećnice. U istorijskim izvorima, pak, manastir Zaova prvi put je pomenut tek 1467. godine. Kraj njega su dva izvora, a jedan je lekovit za oči i posvećen sv. Petki.
Drugo odredište 35 šabačkih hodočasnika, među kojima se Vera Lukić bliži devedesetom rođendanu, bio je manastir Vitovnica. Hram te po mnogo čemu jedinstvene svetinje, na desnoj obali istoimene reke, posvećen je Uspenju presvete Bogorodice. Desetak kilometara udaljen je od Petrovca na Mlavi, a iako pripada Baraničevskoj eparhiji izvan je starog Braničeva. Spomenik je kulture od velikog značaja, a predanje kaže da ga je u znak zahvalnosti za pobedu nad Bugarima podigao kralj Milutin Nemanjić. Manastirsko bratstvo vodi iguman Pimen, đak velikog duhovnika, arhimandrita Tadeja Vitovničkog (1914-2003) koji u manastiru i počiva. Pod venjakom nevelikog konaka Vitovnice, Šapčani su se osvežili hladnom vodom i založili keksom i kafom. A nakon poklonjenja ikonama i paljenja sveća za zdrvalje živih i duše upokojenih predaka posetili su izvor sv. Jovana Preteče, čija voda izvire iz stene u klisuri.
Homoljski manastir Gornjak, smešten u „tesnoj ravni“ sa leve strane Mlave, između Petrovca i Žagubice, bio je treće odredište šabačkih hilandaraca. Manastirski hram, stešnjen između dva brda i gotovo naslonjen na strmen Ježevice, Homolje odvaja od Braničeva i Podunavlja. Po uzoru na svetorodnu dinastiju Nemanjić, svetinju je sebi „za dušu“ u tom živopisnom i lepom predelu knez Lazar podigao između 1378. i 1381. godine. Skromna zadužbina kosovskog mučenika potvrdila je pripajanje Braničeva srpskoj državi, a ime je dobila po vetru koji neprestano duva u klisuri Ždrela. Sačuvani zapisi otkrivaju da se „oko izgradnje potrudio sa bratstvom“ Gigorije Sinait Mlađi.
Istorija svedoči da je bogoljubivi zapovednik srpske vojske u Kosovskom boju vladar Polimlja, Novog Brda, Rudnika, Užica, Braničeva, Mačve i Beograda postao nakon smrti cara Uroša Nejakog (1371), i potom skinuo anatemu sa SPC i podigao brojne crkve i manastire. I zapisi Danila III otkrivaju da je srpski knez tokom 18 godina vladanja „gore i humove svoje države ispunio obiteljima monaških žilišta“. Zna se i da su posle Maričke bitke sinaiti, kaluđeri putešestvenici u Lazarevoj državi pronašli mesto za tihivanje te su u homoljskim planinama nikle brojne pustinožiteljske isihastičke naseobine. U Ždrelu Braničeva, na levoj obali Mlave, tada je stvoreno duhovno bratstvo od čak 400 monaha sinaita.
O nastanku Gornjaka svedoči predanje, koje kaže da je knez Lazar u lovu u Ždrelu povredio sinaita Grigorija i u znak pokajanja na tom mestu podigao manastir. Prepodobni Grigorije Gornjački upokojio se 1380. godine, a bolni i nevoljni i danas hrle njegovim moštima kako bi pronašli lek duši i telu. I Šapčani su posetili njegovu isposnicu, smeštenu u šupljini stene iznad svetinje, do koje vode vijugavi kameni stepenici. Njena visina je dva metra, ima oblik lađe, po zidovima i svodu je živopisana, a najočuvanija među ikonama je kompozicija Raspeća Hristovog.
Srednjovekovni dragulj, smešten u čudnom tesnacu koji je Mlava izdubila u planinskom masivu i čeljusti klisure, priložen je Bogorodici zajedno sa 240 braničevskih sela a Đura Jakšić ga opevao u pesmi „Put u Gornjak“. Iz bogate i duge prošlosti gornjačke svetinje zapisujemo i da su u njemu čuvane dve povelje iz XIV veka, kneza Lazara i patrijarha Spiridona, barjak cara Dušana i kneževa čaša sa ugraviranim inicijalima. Dragocenosti su u Prvom svetskom ratu odneli Bugari, a u drugoj svetskoj vojni Nemci su zapalili manastir i požar je progutao i povelje.
O vremenu prošlom i sadašnjem u srpskoj lavri gostima iz Šapca govorio je jedan od tri člana manastirskog bratstva. Zbog detaljne rekonstrukcije manastira, međutim, u hramu posvećenom Vavedenju presvete Bogorodice Šapčani nisu mogli da vide ikonostas u duborezu koji je pravo remek-delo. Duhovnu tvrđavu u Gornjačkoj klisuri, naime, maleno bratstvo uređuje sopstvenim požrtvovanjem – uz pomoć Boga i vernika.
Zadužbinu kneza Lazara, blistavi svedok srpske prošlosti, šabački hodočasnici napustili su uz molitvu da Gornjak uskoro zasija novim sjajem i starom slavom. U povratku su zastali u banji Ždrelo. Pola sata su proveli u tom turističkom kompleksu za uživanje, čiji hotel i imenom podseća na rimske terme, a potom su – prepuni celodnevnih utisaka – nastavili put za Šabac.
Živana Vojinović
Naslovna fotografija: U manastiru Gornjak