DRUŠTVO PRIJATELjA HILANDARA NA PUTU PO MAĐARSKOJ (2)
U Estergon, prvu prestonicu mađarskih kraljeva i rodno mesto kralja Ištvana, pedesetak članova šabačkog Društva prijatelja Hilandara 22. juna uputilo se iz Budimpešte. Trećeg dana boravka u Mađarskoj, na jutarnjoj temperaturi od 25 stepeni i putu 60 km udaljenom od mađarskog glavnog grada, Šapčani su prolazili kroz oblast termalnih izvora i banja u kojima se kupa i kada sneg pada. Iz autobusa, naročito u povratku, pogledom su pratili turiste koji su se rashlađivali u bazenima i jezercima nastalim pri vađenju šljunka koji su – i danas – besplatna kupališta. Tokom vožnje razgledali su i arheološki lokalitet, u čijoj su raskošnoj rimskoj palati sa centralnim grejanjem pronađene i hidraulične orgulje, jedinstvene na svetu.
Duhovni kompleks u Estergonu, nekadašnji kraljevski grad, danas je sedište primasa Katoličke crkve i mađarski je Rim ili Sion. U njegovom središtu je katedrala Szent Istvan ter, najveća u Mađarskoj. Monumentalna građevina, izgrađena u formi vizantijskog krsta, delo je arhitekte koji je projektovao Šenbrun a uz zvuke „Estergomitiše“ Franca Lista osvećena je 1856. godine. Zadivljuje izgledom i dimenzija (117 x 47), a naročito kupolama čija visina sa krstom iznosi sto metara. Zdanjem dominira osam stubova, postavljenih ispred glavnog portala, a svaki bi moglo da obuhvati tek nekoliko ljudi!
Bogomolja je posvećena prvom mađarskom kralju, sv. Ištvanu, koji je u Mađarsku doneo hrišćanstvo. Kao Stefan Vajk rođen je u Estergonu, a 1. januara 1001. godine krunisan je u crkvi koja je bila na istom mestu. Građena je od 1860. do 1905. i ukrašena sa 365 kupola i kupolica, latinskim zapisom, i grbovima zemalja koje su bile u sastavu Mađarske. Njenu raskoš moguće je sagledati kroz sjaj mermera, vitraža, pozlata, ikona, a u njoj je desna ruka sv. Ištvana. Iznad portala, na latinskom jeziku piše: „Ja sam slava i majka Mađarske“. Ispred je spomenik na kojem je kraljeva molba koju je Bogorodici uputio – u očajanju – kada je izgubio sina i predao joj krunu. Zapis glasi: „Druga majko naša, ostani sa nama“.
Estergonska svetinja sa desne obale Dunava mami turiste da je ovekoveče. Fotografijama čini to i ekipa Šapčana, dok čeka da se završi misa i iz katedrale izađe procesija. U razgledanju unutrašnjosti hrama, koji je sav u skelama jer je u toku detaljna rekonstrukcija, pažnju im posebno privlače ogrulje koje ispunjavaju pročelje i velika ikona na kojoj kralj Ištvan Bogorodici predaje mađarsku krunu. Zaustavljaju se i kraj dva reljefa: na jednom Isus na magarcu ulazi u Jerusalim, a sa drugog blagosilja decu.
Hilandarci iz Šapca pogled potom upućuju ka Mostu Marije Valerije, koji je 1895. premostio Dunav i Ostrogon spojio sa gradom Šturov u Slovačkoj. Na dunavskoj strani crkvenog komleksa, zamišljenog kao krug, od 2005. godine uzdiže se spomenik u belom mermeru, posvećen krunisanju kralja Ištvana. Sa tog prostora i okuke Dunava, kao u čudu gledaju ljude koji šetaju oko crkvene kupole. Saznaju i da je u donjem delu Estergona, jednog od najstarijih mađarskih gradova, postojao srpski Racinštadt sa pravoslavnom crkvom koje više nema – jer ni Srba nema.
Druga mađarska prestonica na putnoj mapi Šapčana bio je Višegrad, gradić na desnoj obali Dunava, dvadesetak kilometara udaljen od Estergona i 48 od Budimpešte. Smešten „na visini“, na nadmorskih 725 metra, izgubio je značaj nakon Mohačke bitke 1526. godine. Putnici iz Šapca, koji su 20. juna krenuli na trodnevni put po severnoj Mađarskoj, u „gornje utvrđenje“ poznato po ostacima letnjeg dvorca Matije Korvina i srednjovekovnoj citadeli, ušli su i iz njega izašli kroz monumentalne gradske kapije. Višegrad je danas vazdušna banja za bolesnike sa disajnim problemima i stecište znatiželjnih turista.
Višegradsku tvrđavu opasuju visoke zidine, a dvorac je pretvoren u svojevrsni muzej. U njemu su kraljeva odeća i simboli vlasti, kruna, žezlo, krst, tron, zastave, grbovi, borna kola, katapult, lukovi, strele, tobolci, ratne sekire, kompletna oprema vitezova, lovački trofeji i kože divljači. U utvrđenju je rekonstruisan i dvorski život, kraljeva trpeza, balovi, ratovanje, odevanje, lov i ribolov. Pažnju posebno zaokuplja kruna prvog mađarskog kralja, koja je tokom Drugog svetskog rata nestala i iz Amerike – nakon dugih pregovora – vraćena u januaru 1970. godine. U pitanju je replika, a original se čuva u sali ispod kupole najlepše i najveće mađarske katedrale.
Iz drevnog mađarskog Višegrada Šapčani su otišli u Sentandreju, poznatu po muzejima i galerijama. Mađarski gradić, 20 km udaljen od Budimpešte i smešten na jednom od rukavaca Dunava, dočekao ih pun života i okupan suncem. Svojim uskim kaldrmisanim ulicama i širokim glavnim trgom tokom nedeljnog popodneva odisao je mediteranskim duhom i pričao srpsku priču. Tokom XVI veka bio je srpsko sabiralište u Ugarskoj, a istorija svedoči i da su gornji tok Dunava i Sentandreju Srbi naseljavali i pre Velike seobe. Organizovano su stigli 1690. godine, sa patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, oslanjajući se na privilegije dobijene od cara Leopolda I a kasnije i na „večiti ugovor“ sa caricom Marojom Terezijom. Posle turskih osvajanja svih srpskih teritorija, iz Stare Srbije, Kosova, Metohije i Šumadije krenulo je 70.000 duša – 37.000 porodica. Popis iz 1696. otkriva da je srpsko stanovništvo tada bilo većinsko i da se u Sentandreji zadržalo 6.000 Srba, 1.453 porodice sa 742 momka i 716 devojaka.
Gradić, koji je ime dobio po jednom od 70 panonskih episkopa – sv. Androniku, tokom 18. i u prvoj polovini 19. veka bio je najznačajniji kulturni, književni i ekonomski centar Srba u Austo-Ugarskoj monarhiji. Imao je sedam crkava, koje su živele punim duhovnim životom, i bio sedište srpskog patrijarha i budimskog episkopa. Statistika pak otkriva da je 1720. u Sentandreji živelo 88% Srba, a danas ih je jedva stotinak. Zbog poziva Karaljevine Srba, Hrvata i Slovenaca da se vrate u domovinu optanti su se preselili u Novi Sad i druge gradove, a tri pravoslavna hrama nakon prodaje postala su rimokatolička. Među njima je i Ćiprovačka crkva, koju su izgradili doseljenici iz Ćiprovca, koja je prodata 1938. a ikonostas odnet u Prizren.
Iako je danas u Sentandreji samo dvadesetak srpskih porodica, na sentandrejskoj kaldrmi srpski duh i jezik i dalje živ. Uverili su se u to i Šapčani, iako nisu ušli ni u Sabornu beogradsku srpsku pravoslavnu crkvu jer radi samo petkom, subotom i nedeljom od 10 do 16 sati. U šetnji po gradiću koji je verni svedok stradanja i vekovnog snalaženja Srba, prvo su zastali na Trgu Vuka Stefanovića Karadžića. Kraj niske kuće, u kojoj je otac srpske pismenosti boravio dok je oko Budima i Pešte od Srba sakupljao narodne pesme, razgledali su tablu na kojoj je njegovo ime i reljef sa njegovim likom.
S pijetetom su se zaustali i kraj doma Evgenija Dumče (1838-1917), rodom iz cincarske porodice, koji je kao prvi gradonačelnik kaldrmisao ulice i Sentandreju željeznicom povezao sa Budimpeštom. Na spomen-ploči, srpskom ćirilicom, piše i da je „imao odlučujuću ulogu u razvoju mesta i bio istaknuti predstavnik Srba u Ugarskoj“. Šapčani su potom poštu odali i ocu srpskog realizma, književniku Jakovu Ignjatoviću. Učinili su to ispred kuće u kojoj se 26. novembra 1822. rodio i u kojoj ga podizao stric Sima pre no što ga poslao na školovanje u obližnji gradić Vac. Sentandrejska crkvena zvona tamo je osluškivao i u vreme mađarske revolucije 1848/49. postao „verni sin srpskog naroda … i borio se s nama Mađarima za zajedničke slobodarske ideje protiv evropske reakcije“. Tako šiše na spomen-ploči, koju je 1948. postavio Odbor za istorijske uspomene i Mađarsko-jugoslovensko društvo.
Hilandarci iz Šapca zastali su i u centru Sentandreje. Kraj visokog baroknog krsta, smeštenog u ogradi od kovanog gvožđa, fotografisali su se i osvežili na neobičnoj česmi ispred njega. Zaustavili su se potom pred Blagoveštenjskom crkvom i kraj Budimske preparandije, koja je danas galerija i vlasništvo SPC. Saznali su i da je nešto dalje od glavnog trga, gde je nekada bila crkvica u kojoj su do 1699. godine Srbi čuvali mošti kneza Lazara koje su sa sobom poneli, danas restoran srpske kuhinje čiji je vlasnik sentandrejski Srbin. Pre predaha za ranu večeru, na fasadi porodične kuće preko puta Sabornog hrama razgledali su i veliku ikonu sv. Nikole i jednoglasno zaključili da je njen vlasnik slavio zaštitnika moreplovaca i putnika. A iz kafanice, gotovo sa obale Dunava, širili su se mirisi i mamili ih da baš tu utole glad.
Sentandrejsku kaldrmu Šapčani su napustili u smiraj 22. juna i duše prepune lepote, osvetljene sjajem tradicije i nacionalnog ponosa, uputili se u Šabac.
Tekst i foto: Živana Vojinović
Tatjana Tanja Ilić ispred spomenika sv. Ištvanu
Sentandreja
Nata Arsenijević u Kraljevskom dvorcu
U kraljevskom dvorcu u Višegradu
Naslovna fotografija: Šapčani u Estergonu
