ŠABAČKO DRUŠTVO PRIJATELJA HILANDARA NA IZLETU U RUMUNIJI
Četvrto ovogodišnje putovanje šabačkog Društva prijatelja Hilandara bilo je pokloničko-turistička poseta Temišvaru i Čakovu, rodnom mestu Dimitrija Dositeja Obradovića (Čakovo, 1742 – Beograd, 1811).Trideset putnika iz Šapca 8. oktobra pošlo je tragom rumunskih Srba i narodnog učitelja, prosvetitelja, reformatora, osnivača i profesora Velike škole, prvog popečitelja srpske prosvete, prevodioca i autora „Života i priključenija“ i svečane pesme „Vostani Serbije“. U susednu Rumuniju, gde su Srbi starosedeoci, krenuli su rano pa su zoru pozdravili pred Beogradom. Kod Crkve sv. Marka pridružio im se prevodilac Arsenije Bugarski, sa kojim su kao turističkim vodičem 2014. posetili karpatske svetinje i u gradu Jaši poklonili se moštima sv. Petke a 2019. upoznali rumunske dvorce, solanu u Turdi i manastirske bisere južnih Karpata.
Rumunski Srbi žive u dunavskoj klisuri, uglavnom oko Temišvara i Arada.Ima ih 17.000, a društveni i verski život im je veoma razvijen. Da imaju svoje škole i brojna umetnička društva, 55 crkava i pet manastira, tokom vožnje je – kao poznavalac srpskog i rumunskog naroda – neumorno pričao Srbin iz Rumunije. Šapčane je podsetio na mnogo toga: da je zemlja u kojoj je rođen ponosna što je – iako ima dosta manjina – manjinska pitanja regulisala zakonom i obavezala se da ih finansijski podržava; da je dva i po puta veća od bivše SFRJ, da izlazi na Crno more; da joj pripadaju dve trećine karpatskog venca; da je njeno stanovništvo 98% pravoslavne vere; da Rumine i Srbe vezuju Dunav, Đerdap I i II, i rumunska princeza a srpska kraljica Marija Karađorđević.
Rumunija je stvorena 1859. godine, spajanjem kneževina Moldavije i Vlaške. Rumunsko stanovništvo je mešavina Dačana i Rimljana, a među romanskim narodima jedino je pravoslavno. Rumuni su pobožni toliko da je 1989. ta zemlja iz komunizma izašla sa 8.000 monaha i besprekorno uređenim crkvama i manastirima. O odnosu države prema veri najbolje svedoči podatak da je predsednik Nikolae Čaušesku krstio svoju decu, a verski obred sahrane njegovog oca prenosila je nacionalna televizija!
Na tlo Evropske unije, u kojoj je Rumunija od 2007. godine, Šapčani su stupili posle Vršca i graničnih prelaza Vatin i Moravita. Čakovo, grad u okrugu Timiš u istočnom delu rumunskog Banata, dočekalo ih okupano suncem. U pisanim izvorima prvi put je pomenuto 1141. godine, u 16. veku bilo je selo uz tvrđavu, a trgovački značajnije od Temišvara postalo je u tursko doba. Dositejevo rodno mesto nekada je krasilo vojno utvrđenje, čija je kula danas vodotoranj nedostupan posetiocima. Među 2.700 njegovih žitelja samo je 20 Srba. Pravoslavni hram imalo je i u detinjstvu dečaka, koji je kao monah Dositej shvatio značaj prosvete, tvrdio da je budućnost povezana sa prosvećenošću, zalagao se za obrazovanje i ženske dece, tražio reformu crkve i da manastiri postanu obrazovni centri.
Srpski pravoslavni hram u Čakovu posvećen je Bogorodici i podignut 1768. godine, a mali Dimitrije kršten je u istoj crkvenoj porti. Goste iz Šapca čakovska svetinja dočekala je ranjena požarom, pocrnelih zidova, oštećenog freskopisa i bez ikonostasa, remek-dela Dimitrija Popovića. O nekadašnjoj lepoti svedočila je samo kopija ikone Bogorodice Bezdinske, izrađena „ižidanijem Pante Đorđija Tirola 1786“. O slavnoj prošlosti i planovima za budućnost Šapčanima je pričao starešina crkve, protojerej Ljubomir Matić. Glavnom ulicom, koja nosi Dositejevo ime, odveo ih potom u spomen-kuću najvećeg rumunskog Srbina.
„Dositej je ponos Srba iz Rumunije pa mnoge ulice, škole i nagrade nose njegovo ime“, objasnio je prota Ljubomir. Poput pravog vodiča predstavio je i muzejsku postavku, koju je pod okroljem Muzeja Vuka i Dositeja i Narodnog muzeja iz Beograda uradila Eliana Gavrilović. Posvedočio je da originalna rodna kuća nije sačuvana nego je na istom placu podignuta nova, koja je uz pomoć Ministarstva kulture Republike Srbije 2021. pretvorena u Zadužbinu „Dositeja Obradovića“. U njoj je bogata i sadržajna dvojezična izložbena postavka, koja zapisima na srpskom i rumunskom jeziku objašnjava umetničke slike, mape i brojne panoe sa citatima Dositejevih misli i podacima iz njegovog života i rada.
Pod krov Dositejeve spomen-kuće Šapčani su ukoračili kao u svetinju. Pažljivo su sve razgledali i saslušali priču kojoj je malo prostora poklonila i istorija kulture. Prota Ljubomir im ispričao ono što učitelji nisu: rano ostavši bez oca a u desetoj i bez majke Krune, Dositej je boravio u Srpskom Semartonu kod ujaka i dede Ranka Paunkovića, a sestricu Jelu toliko je voleo da u svet nikada ne bi otišao da je ona poživela. U istinitost te priče šabačke hilandarce uverila je stalna postavka i fotografija sa martonskog groblja i spomenika, koji je1905. „Kruni, materi nezaboravljenog Srbina Dositeja Obradovića“ seoska omladina podigla kraj južnog zida Stare srpske crkve. A koliko je Semarton značio malom Dimitriju rečito govore njegovi zapisi: bežeći iz Temišvara u manastir Hopovo 1757. prespavao je kod dede i u „zenici duše poneo to predrago selo“, a dve decenije kasnije posetio ga pre rodnog Čakova!
Drugo odredište šabačkih hilandaraca bio je Temišvar, industrijsko, trgovačko, obrazovno i kulturno središte koje leži na reci Begej. Najveći je grad u Banatu, a Rumuniji je dodeljen Trijanonskim ugovorom 1920. godine. Treći po veličini u zemlji i sedište je okruga Timiš. Prvi put je pomenut u vizantijskim izvorima, a ime je pozajmio od tvrđave i reke Tamiš (Tamiš + var) koja je u prošlosti proticala kroz njega. Srbi u njemu žive od kraja 15. veka, a danas ih je oko 6.000. Rumunskog dvehiljadugodišnjaka, u kojem je protiv vladinim demonstracijama 1989. godine počeo slom rumunskog komunizma, nazivaju Gradom parkova i „Malim Bečom“ jer njegova lepa zdanja podsećaju na stari deo austrijske prestonice.
U šetnji po Temišvaru Šapčani su satima uživali. Razgledali su Trg ujedinjenja, Trg pobede i Trg slobode, divili se zdanjima Gradske opere, Rimokatoličke katedrale, Rumunske pravoslavne crkve, Stare gradske većnice, kuli Sibinjanin Janka, palatama nekadašnjih bogataša, kraljevskim bistama oca i majke Marije Karađorđević i Decebela, poslednjeg kralja rumunskih predaka Dačana, kipu vučice koja doji Romula i Rema. Videli su brojne velike i lepe zgrade koje je država vratila ili tek treba da vrati Srbima.
Uverili su se da su temišvarskim ulicama osim Dositeja šetali predstavnici obe srpske dinastije, Vuk Karadžić, Branko Radičević, Miloš Crnjanski. U Sabornu srpsku crkvu, sagrađenu 1748. i posvećenu Vaznesenju Gospodnjem, međutim, nisu mogli da uđu jer su crkvene dveri bile zamandaljene. Nisu videli unutrašnjost hrama koji je 1843. oslikao Konstantin Danil, niti ikonostas – delo rezbara Mihaila Janjića iz 1841. godine. U porti srpske svetinje samo su zastali, a ispred gimnazije koju je pohađao Miloš Crnjanski (1893-1977) slikali su se kraj biste pisca „Seoba“, „Romana o Londonu“ i „Embahada“.
U povratku su prošli kraj groblja na kojem počivaju otac i brat Branka Radičevića, a onda se uputili u tržni centar „Iulius mall“, jedan od najvećih u Evropi. Kupoholičarskom nagonu nisu odoleli i u Šabac su se vratili u sitne sate 9. oktobra.
Živana Vojinović
Naslovna fotografija: Šapčani pred Rumunskom pravoslavnom crkvom