Изворни облик овог чланка налази се у часопису за друштвена питања Преглед, Универзитет у Сарајеву, број 1/2022. На тексту су извршене измене, махом техничке природе. Tekst objavljujemo uz saglasnost Autora.
Uočljiv je sistematski i istrajan napor upravo političkih i intelektualnih pojedinaca i grupa da kompromituju i dezavuišu izveštaje evropskih činilaca, uviđajući da njihov kompleks društvenih ideja i angažovanja uskoro može doći pod lupu ozbiljnog preispitivanja. Svedeno na svakodnevnu ravan, opiranje promenama i utvrđivanju nove društveno-kulturno-etičke paradigme najjasnije se oslikava u medijskoj zastupljenosti opskurnih društvenih pojedinaca (istoričara i kvazi-istoričara, analitičara, medijskih gurua, novinara…) koji bezočno ciljaju sve one žive i mrtve intelektualne pojedince u Srbiji koji se svojim delom ne uklapaju u kliše nacionalističkog narativa označavajući ih „drugosrbijancima“, izdajnicima, neprijateljima Srbije, plaćenicima, itd. Najciljaniji su svakako filozof i književnik Radomir Konstantinović (iako preminuo 2011.), istoričarke Latinka Perović (preminula 2022.) i Dubravka Stojanović, pisci Filip David i Vladimir Arsenijević, Nataša Kandić i Sonja Biserko, prominentne predvodnice nevladinih organizacija čiji je cilj javno prezentovanje istine o ratovima iz 90-tih, i mnogi drugi.
Udruženje „Beogradski krug“ koje je osnovano u februaru 1992. godine okupljalo je nezavisne intelektualce čije je delovanje bilo usmereno ka stvaranju protivteže pomahnitalom srpskom nacionalizmu promovisanom iz svih establišment kulturnih i intelektualnih institicija. Ta skupina pojedinaca na čije čelo je stao filozof i književnik Radomir Konstantinović činila je takozvanu „Drugu Srbiju“ (Filip David, Borka Pavićević, Predrag Matvejić, Latinka Perović, Miladin Životić, Ivan Čolović i mnogi drugi – oko 140 ličnosti) čija je platforma delovanja od strane miloševićevske nacionalističke horde označena za neprijateljsku, antisrpsku i izdajničku. Te odrednice ostale su do danas obavezan vokabular u opisu svih onih koji imaju kritički stav prema nacionalističkom ishodištu srpskog društva od devedesetih godina 20. veka. Obnova ideje „Druge Srbije“ (označava i tzv. građansku Srbiju, intelektualce građanske orijentacije, ali i obične građane) počela je 2002. godine kada je grupa intelektualaca (Bogdan Bogdanović, Laslo Vegel, Filip David, Vladimir Arsenijević, Mirko Đorđević, Milan Đorđević, Predrag Čudić i drugi, uputila Pismo upozorenja srpskoj kulturnoj javnosti kojim upozoravaju na oživljavanje srpskog radikalnog nacionalizma i neraskinutu spregu državnih centara moći i intelektualnih institucija i pojedinaca, što stvara atmosferu „novog jednoumlja“, (Peščanik, „Dokumenti“, PDF).
Ono na šta su ciljali potpisnici Pisma upozorenja srpskoj kulturnoj javnosti još 2002. godine, je da je u Srbiji i dalje prisutna neraskinuta sprega intelektualnih i kulturnih institucija sa državnim aparatom iz koje se generiše nacionalistički narativ kao društvena paradigma i svojevrsni „kulturni obrazac“. Od tada, raskid dubokih veza nacionalistički strukturisanih državnih kulturnih institucija i ideologije koja ispunjava njihov kvalitativni i kvantitativni opseg, skoro da je neprepoznatljiv. Vodeće nacionalne institucije poput Srpske akademije nauka i umetnosti, Udruženja književnika Srbije, esnafskih udruženja umetnika, pisaca i novinara koja su „pod kapom države“, i dalje otvoreno delaju u nacionalističkom narativu. To i jeste posledični izraz neodstupanja od utemeljenog vrednosnog sistema čija osnova je tradicionalni skepticizam prema modernosti i vrednostima zapadnih društava.
Pojedini intelektualci stoje na stanovištu da je neophodno najpre preoblikovati etički kompleks društvenih ideja, ali da to nije moguće bez strukturnih reformi onih segmenata društva i države u kojima zakonitost nije ustanovljena do njenih potpunih konsekvenci. Misli se pre svega na raskid sa idejom da je rat legitimna društvena akcija za ostvarenje nacionalnih ciljeva, te da iz tog razloga treba od odgovornosti abolirati svaki zločin koji je počinjen na putu ka tom cilju. Većinski narativ o etičkom preoblikovanju društva pak, odlikuje odsustvo moderne vizije i to se izražava kroz jačanje konzervativizma i promociju onog kompleksa ideja koje sprečavaju širu društvenu raspravu o odgovornosti za stvaranje i očuvanje nacionalističkog koncepta srpskog društva. Zbog toga je danas potpuno jasna opasnost da je Srbija na putu da izgradi jednoznačan identitet u koji su utkani ratni zločini koje društvo nije etički valorizovalo i njihovu osudu prihvatilo kao osnovu za izgradnju moralne društvene zajednice. Promocija rata, ratnih zločinaca i zločina izvršenih u ime nacionalističkih ciljeva u Srbiji je svakodnevna aktivnost od 2003. do danas: osuđeni ratni zločinci izdali su revizionističke knjige a uticajni profesori govorili su na njihovim promocijama; državna izdavačka preduzeća aktivno doprinose izdavanju literature u kojoj se negiraju zločini srpskih snaga u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. te podstiču mitologizaciju političkih vođa i vojnih komandanata koji su odgovorni na ratne zločine; ubice premijera Zorana Đinđića takođe imaju zapaženu „spisateljsku“ aktivnost potpomognutu od državnih institucija. Sve ovo vodi ka nedvosmislenom zaključku o istrajnom političkom kontinuitetu u negovanju nacionalističkog takta srpskog društva
Nacionalistički narativ od izbora 2004. godine postajao je sve izraženiji što se očitovalo kroz stvaranje monolitnije nacionalističke strukture srpskog predstavničkog tela, da bi 2020. godine došlo do njegove potpune nacionalističke monolitnosti (izuzev nekoliko poslanika nacionalnih manjina koji odbijaju da horski pevaju u srpskom nacionalističkom duhu). Istovremeno, većinske intelektualne elite i same stoje na tom kursu, dok neki njeni fragmenti daju nejake a ponekad i dvosmislene poruke o negativnom dejstvu nacionalizma i šovinizma. Uticajne duhovne institucije koje su u nedavnoj prošlosti odigrale ključnu ulogu u kreiranju i podsticanju nacionalističkih planova Srbije, kao što je Srpska akademija nauka i umetnosti, skrivaju se iza intelektualne mantre da one neće biti akteri političkog života u Srbiji. S druge strane, neraskrinkane elite bezbednosnih službi aktivno učestvuju u kreiranju društvene stvarnosti: generali vojske i policije – osuđeni i neosuđeni ratni zločinci, kontinuirano su medijski zastupljeni i zlokobno prizivaju novi zločinački anganžman Srbije u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, na Kosovu, a ni Crna Gora i Severna Makedonija „nisu im mrske“. Kreiranje javnog mnjenja danas je njihov dominantan zadatak: podsticanje animoziteta prema zapadnim demokratijama, podmetanje laži i kreiranje teorija zavere o iskonskom neprijateljstvu naših suseda prema srpskom narodu, kao i građenju narativa o sopstvenoj bezgrešnosti i istovremeno, stalnoj zaveri velikih sila protiv srpskog naroda, itd.
Prostor gde bi moglo doći do konfrontacije „stare“ i „nove“ elite, jako je sužen. Ta tradicionalna mesta – univerzitet, mediji, kulturne institucije – zatvorena su za „novi pogled“ na društveni put. Zapravo, malobrojni pojedinci kritičari nacionalističke i šovinističke slike srpskog društva su marginalizovani: iako imaju društveni angažman, njihov svet ideja i pogleda na društvenu prošlost i sadašnjost nisu prihvatljivi sadržaji koji zaslužuju da budu „ugrađeni“ u ambijent van njihovog uskog i svakodnevnog stvaralačkog prostora. Društvena samorefleksija koja je neophodna kao otrežnjujući faktor da se ne bi palo u totalitarizam, a posebno neophodna nakon takvog iskustva, probija se samo kroz otvor od ključaonice. Elite i dalje nisu „gadljive“ na nacionalizam i šovinizam: pružaju otpor svakoj uskomešanosti koja može naznačiti napad i rušenje monolitnosti jedne totalitarne svesti o kojoj ona pomno i dugotrajno brine.
Očigledna društvena frustracija koja i dalje generiše dinamičan nacionalistički narativ u svakodnevnom životu zajednice mogla bi biti posledica i sve suženijeg geografskog prostora na koji se ideologija prostire. Gubitak kontrole nad „tradicionalnim prostorom“ u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Severnoj Makedoniji ali i na Kosovu, proizvodi nacionalističke ispade i grubosti koje su bile odlika 90-tih godina prošlog veka. Elite koje besomučno „pumpaju“ nacionalistički narativ uspevaju da proizvedu efekte i manifestuju direktnu i neposrednu silu u „tradicionalnim prostorima“ srpske nacionalističke akcije. Zbog pokušaja državnog udara u Crnoj Gori u oktobru 2016, presudama koje je 2019. godine doneo Viši sud u Podgorici, osuđeni su ruski državljani Eduar Šišmakov na 15 godina zatvora i Vladimir Popov na 12 godina zatvora, zatim Andrija Mandić i Milan Knežević, lideri „Demokratskog fronta“ na po pet godina zatvora (oslobođeni u ponovnom suđenju 2024, nakon što su postali deo političke vlasti), državljani Srbije Bratislav Dikić, osam godina zatvora (bivši komandant Žandarmerije MUP-a Republike Srbije), Nemanja Ristić i Predrag Bogićević na po sedam godina, Branka Milić na tri godine zatvora kao i druga lica na kraće zatvorske kazne. Učešće srpske strane u ovoj akciji otkriveno je nakon raskrinkavanja organizacione i logističke podrške koja je dolazila iz Srbije.
Neodstupanje od velikosrpskih nacionalističkih pretenzija u Crnoj Gori, pokazalo se i na izborima u avgustu 2020. godine u koje se Srbija mešala posredstvom Srpske pravoslavne crkve i doprinela pobedi nacionalističko-klerikalne političke opcije koja zagovara poništavanje državnosti Crne Gore i pripajanje Srbiji.
Velikosrpski nacionalistički projekat „tradicionalno“, obuhvata i Makedoniju (Severnu Makedoniju). Presudama koje je doneo Viši sud u Skoplju 2019. godine, osuđeno je 16 lica na ukupno 211 godina zatvora zbog nasilja koje su proizvele pristalice nacionalne stranke VMRO-DPMNE u pokušaju da spreče suparničke stranke da formiraju parlamentarnu većinu koja će za predsednika Sobranja izabrati osobu iz reda albanskog naroda. Prilikom tih događaja, u Sobranju je bez odobrenja makedonskih vlasti i van diplomatskog protokola boravio Goran Živaljević, pripadnik Bezbednosno-informativne agencije Srbije (BIA) koji je prema pisanju tamošnjih medija i video snimaka iz Sobranja, predvodio grupu od oko 20 demonstranata koji su nasilno ušli u zgradu parlamenta.
Direktne provokacije intelektualnih pojedinaca samo su prividno „njihove lične akcije“ u navedenim političkim i geografskim prostorima. Poslednje otvoreno nacionalističko delovanje u Crnoj Gori književnika Matije Bećkovića, istoričara Čedomira Antića i Aleksandra Rakovića, predstavlja znak najgrubljeg mešanja Republike Srbije u unutrašnje prilike u Crnoj Gori, u sadejstvu sa vođstvom Srpske pravoslavne crkve iz Srbije. Navedeni pojedinci predstavljaju u Srbiji „establišment intelektualce“ koji imaju potpun pristup državnim medijima u neograničenom vremenu gde promovišu istu nacionalističku matricu prema Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj. Njihov agresivni nastup u Crnoj Gori primorao je ovu državu da im zabrani ulazak na sopstvenu teritoriju jer predstavljaju destabilišući elemenat. Ovakva odluka na prvi pogled izgleda preterana i preoštra, ali imajući u vidu 80-te i 90-te godine prošlog veka kada su se na isti način oglašavali srpski intelektualci u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, ona izgleda razumna i predupređujuća. Otvoreno ispoljavanje naconalističkih pretenzija Srbije prema Crnoj Gori sada iznose i državni zvaničnici Srbije kao što je to bilo istupanje Vladimira Božovića, ambasadorora Srbije u Crnoj Gori. On je i pored nekoliko prethodnih upozorenja MIP-a Crne Gore na nacionalističko istupanje i negiranje države Crne Gore, nastavio sa nediplomatskim ponašanjem pa ga je Crna Gora proglasila persona non grata i morao je napustiti njenu teritoriju.
Ali, prisustvo međunarodnih političkih i bezbednosnih struktura u „tradicionalnom prostoru“ ispoljavanja srpskih nacionalnih pretenzija dodatno frustrira Srbiju i promotere njene nacionalističke akcije. Tako „sužena“ i „sputana“, vri u samoj svojoj unutrašnjosti pred konačnim razračunavanjem: konfrontirana sama sa sobom unutar suženog dijaloškog prostora neistomišljenika i do minimuma istanjenog demokratskog potencijalaza suštinske promene civilizacijskog obrasca društva.
Kraj u sledećem broju
Dr Zoran Todorović, profesor
