ŠABAČKO DRUŠTVO PRIJATELJA HILANDARA NA KOSMAJU I AVALI
Mladenovac, jedna od 17 gradskih beogradskih opština, 16. septembra stidljivim sunčevim zracima dočekao je 42 člana šabačkog Društva prijatelja Hilandara. U gradu nadomak šumovitog Kosmaja, planine koja je ime dobila po keltskoj reči „kos“ (šuma) i indoevroskoj „maj“ a nekada je sa Avalom činila celinu i bila poluostrvo u Panonskom moru, Šapčani su zastali u „Staroj kafani“. U nekadašnjem konačištu graditelja pruge Beograd – Niš, sa uživanjem su popili prvu jutarnju kafu.
Šabačka ekspedicija potom je posetila Muzej, smešten u arhitektonski takođe interesantnoj zgradi koja je bila dom dr Rusa, i zahvaljujući muzejskim zbirkama iz raznih istorijskih perioda upoznala prošlost mladenovačkog kraja. Novo odredište bile su Crkvine, Glava, zaselak sedam kilometara udaljen od Mladenovca i smešten između Međulužja i Markovca. U ataru koji je 1824. formiran po naredbi kneza Miloša, poklonili su se senima sv. Stefana Lazarevića (1377-1427). Pred Crkvom sv. proroka Ilije, kraj koje je spomenik čiji zapis otkriva da je to mesto smrti vladara Srpske Despotovine, prisustvovali su pravom istorijskom času. Slovo o lepom, obrazovanom i hrabrom sinu kneza Lazara i Milice iz roda Nemanjića, u izuzetnom spomen-kompleksu u crkvenoj porti i parku punom hrastova lužnjaka starih i više od 300 godina koje ni tri čoveka ne mogu da obuhvate, znalački je održao parohijski sveštenik.
Nepokretno kulturno dobro uživa status prethodne zaštite, a i crkva posvećena gromovniku sv. Iliji ima bogatu prošlost. Prvi hram je izgoreo 1813. pa je 1841. na istom temelju podignut novi koji je stradao u zemljotresu, a sadašnji je izgrađen 1886. ali je zbog spora sa izvođačem osvećen tek 1898. godine. Osveštao ga je mitropolit beogradski Inokentije, Šapčanin po rođenju, sin šabačkog protopresvitera Jovana Pavlovića. Preko puta izuzetnog spomen-kompleksa nalazi se kafana „Despot“, koja svedoči da je sve u Crkvinama u znaku Stefana Lazarevića.
Spomenik vladaru Srpske Despotovine od belog je uglačanog mermera i – zbog blago zaobljenih gornjih ivica – podseća na obelisk. Visok je 1,86 m i širok 0,86 m, a od hrama i oltarske apside udaljen je nepuna dva metra. Zapis na njemu kazuje da je tokom lova Stefana Visokog na Sv. Iliju, 19. jula/1. avgusta, na tom mestu sa konja oborila srčana kap. I Konstantin Filozof, biograf despota Stefana Lazarevića, zabeležio je tužni događaj i srpsku tragediju. A istorija svedoči da je upravu nad srednjovekovnom Srbijom preuzeo od majke, čim je 1393. stekao punoletstvo, i da je 1402. od vizantijskog cara Jovana VII Paleologa dobio despotsku titulu koja je bila odmah iza carske.
Zapis na spomeniku otkriva da su poruku vernosti i ljubavi u kamen i srpsko pamćenje uklesali članovi svite, koja je despota pratila u lovu. Obeležje, prveliko da bi bilo stećak a premalo za obelisk koji stremi u nebo, postavio je „grešni rab Božji“ Đurađ Zubrović. Kazuje to istočna strana spomen-kamena, a sa severne – na oko 90 cm od tla – zapisano je: „Predobri i mili i slatki gospodin Despot, o gore tomu tko ga vide na ovom mestu mrtva“. Po srednjovekovnom običaju u čelo stene urezani su epitaf, krst Isusa Hrista raspetog na Golgoti, simbol stradanja i mučeništva, a ispod je jelen.
Na jedinstvenom istorijskom svedočanstvu, važnom svedoku balkanskog kulturnog nasleđa koji je 1979. postao spomenik kulture od izuzetnog značaja a rekonstruisan je 2019. godine, piše: „Ja, Despot Stefan, sin svetoga kneza Lazara, i po predstavljenju toga milošću Božjom bih gospodin svim Srbima i Podunavlju i Posavlju i delu ugarske zemlje i bosanske, a još i Pomorju zetskom. I u bogodanoj mi vlasti provodih života mojega vreme koliko blagomu izvoli se Bogu, godina oko 38. I tako dođe meni zapovest opšta od cara svih i Boga, govoreći poslani k meni anđeo: Idi! I tako duša moja od ubogog mi razluči se tela na mestu zvanom Glava, godine tada tekuće 6000 i 900 i 30 i 5 indikata 5 suncu krug 19 i lune 19, meseca jula 19 dan.“
Iz čudesne crkvene porte u Crkvinama Šapčani su otišli u 8 km udaljeni manastir Pavlovac, koji je milošću Stefana Lazarevića 1417. podignut „na spasenje rodu srpskom“ i posvećen mirlikijskom čudotvorcu sv. Nikoli. Svetinja kraj Pavlovačkog potoka pripada Eparhiji šumadijskoj, a na južnoj padini Kosmaja smeštena je u današnjem naselju Koraćica. Južnu stranu veličanstvenog dela učenika despotovog dvorskog arhitekte Rada Borojevića Neimara, krasio je letnjikovac srpskog vladara.
Manastir Pavlovac ime je dobio i po selu u čijem se ataru nalazio do 1690. godine, kada su ga Turci razorili i zapalili a monahe nakon mučenja pobili. Gotovo tri stoleća bio je pust. Oživao je krajem XVI veka, a patrijarh Arsenije Čarnojević u njemu je pred Veliku seobu Srba služio možda poslednju liturgiju. Istorija svedoči i da je Stefan Lazarević 21. novembra 1421. baš tu izdao razrešnicu dubrovačkim trgovcima, svojim carinicima.
Manastirski hram nosi pečat moravske škole, a način gradnje ukazuje na primorski uticaj. Delimična restauracija crkve i konzervacija „tragova konaka“ zvaršna je 1998. godine. Pavlovac je liturgijsko-monaški aktivan od 1990. godine, a 2017. obeležio je šest vekova postojanja. Nepokretko je kulturno dobro i spomenik kulture od velikog značaja, čija obnova i danas traje.
Do muškog manastira Tresije, koji je na Kosmaju podignut u vrema kralja Dragutina (1309), Šapčani nisu uspeli da stignu. Put je bio zatvoren zbog trke u Sopotu, pa su neplanirano posetili spomenik Kosmajcima izginulim u Drugom svetskom ratu. Borcima Kosmajsko-posavskog partizanskog odreda monumentalno obeležje podignuto je 1971. godine. Simbol je „slobodarske iskre naroda Šumadije“, i sa pet betonskih krakova „varnice slobode“ šalje u vaseljenu. Istorija svedoči da je od 7. do 9. avgusta 1941. tu poginulo 13 boraca, među kojima je bio i član glavnog štaba NOR-a Branko Krsmanović.
U povratku sa Kosmaja, planine koja je uz Avalu najniža u Srbiji, Šapčani su ponovo sa interesovanjem zagledali kuću velikana jugoslovenskog i srpskog glumišta Velimira Bate Živojinovića. Predahnuli su u njegovoj rodnoj Koraćici, a onda se uputili na Avalu da bi se poklonili i senima neznanog srpskog junaka. Na avalskom vrhu, sedamnaestak kilometara udaljenom od Beograda, uzdiže se mauzolej od crnog mermera. Njegovi stubovi su karijatide, isklesane iz jednog kamena, koje predstavljaju četiri bosonoge i večno mlade žene. Visoke su četiri metra, okićene nakitom i odevene u nošnje naroda koji su tvorili Kraljevinu Jugoslaviju. Masivne skulpture čuvarki simboli su majki ratnika palih za slobodu, ujedinjenje i ideju jugoslovenstva. Večno su budne i čuvaju ulaz u monumentalno spomen-obeležje, koje je – uz odobrenje i izbor kralja Aleksandra Karađorđevića – projektovao hrvatski i jugoslovenski vajar Ivan Meštrović.
Do Spomenika neznanom junaku, vrhunskog arhitektonsko-vajarskog dela, stiže se kaskadnim stepeništem od sto stepenika. Postavljen je na 511. metru, tamo gde je do 1934. bila srednjovekovna tvrđava Žrnov u kojoj je stolovao Porča od Avale. Podignut je 1938, a 1984. postao je kulturno dobro od izuzetnog značaja. Na najlepši način čuva sećanje na nepoznatog vojnika i – simbolično – odaje počast palima u ratovima od 1912. do 1918. godine. Neznani srpski ratnik na Avali poginuo je 1915. tokom povlačenja vojske, u jesen 1928. odlikovan je Zlatnim Ratnim krstom Čehoslovačke Republike, a na Vidovdan 1939. Karađorđevom zvezdom sa mačevima.
Nakon odavanja pošte slavnim precima i razgledanja panorame, Šapčani su se uputili na Avalski toranj. Najviša građevina u nekadašnjoj Jugoslaviji sa antenskim stubom visoka je nepunih 205 metara, a NATO bombarderi su je 1999. srušili. Podignuta je 1965. godine, po projektu Uglješe Bogunovića i Šapčanina Slobodana Lala Janjića. Televizijski toranj na Avali obnovljen je 21. aprila 2010. i danas je savremeni komunikacioni obelisk vidljiv iz svih delova Beograda. Jedna je od 230 emisionih stanica i među najmodernijim je u Evropi. Brojne posetioce Avalskog tornja dva lifta voze do terase vidikovca, koji sa 122. metra nudi veličanstven pogled na okolinu, i do papreno skupog kafe-bara koji se baškari na visini od 119 metara.
Tekst i foto:
Živana Vojinović
