ŠABAČKI HILANDARCI NA PUTOVANJU PO BUGARSKOJ (1)
Šabačko Društvo prijatelja Hilandara od 14. do 17. juna boravilo je u Republici Bugarskoj, susednoj pravoslavnoj zemlji, koja je po veličini petnaesta u Evropi a po broju stanovnika slična Srbiji. Državu, koju su od oko 3500. g. p. n. e. naseljavali Tračani, danas čine Crnomorska oblast sa čuvenim letovalištima Varna i Burgas, Dunavska ravnica na severu, Stara planina na jugu i Rodopski lanac na jugozapadu. Istorija svedoči da su Rimljani to područje osvojili i podelili na provincije Meziju i Trakiju, a Bugari 681. g. n. e. zauzeli oblast između Balkana i Dunava i stvorili prvo od svoja tri carstva. Pod tursku vlast Bugarska je pala 1185, a sa Srbijom i susedima ispisala je neslavne i teške ratne stranice. U oba svetska rata bila je na strani Namačke, a 1946. uključena je u Istočni blok. Nekomunistička zemlja postala je 1991. godine, a od 2007. je u Evropskoj uniji i NATO paktu.
Trideset pet Šapčana, među kojima su bile i tri 82-godišnje drugarice iz istog razreda – Rada Vrhovac, Ljubinka Vidaković i Dobrila Nikolić – prejezdili su 1.700 km da bi posetili Rilu, Sofiju, Veliko Trnovo i manastire – Rilski i Trojanski. Pre dolaska na granični prelaz Kalotina pohodili su Poganovo, svetinju iz 14. veka na levoj obali reke Jerme, smeštenu u istoimenom selu kraj Dimitrovgrada. Manastir je po mnogo čemu jedinstven: po skrovitosti, po prilazu koji isključuje autobuse pa se asfaltom do njega pešači dva kilometra, po velikom kompleksu u koji se ulazi preko mostića pod kojim penuša rečica, po skromnom uređenju i očiglednoj domaćinskoj ruci, a naročito po originalnom ikonopisu i ikonama sa kojih se čita cela Biblija pa i priča o Judi koja je samo još u dva manastira freskopisana a prikazana je kroz scenu sa omčom oko vrata Hristovog učenika koji je za 30 srebrenjaka (današnjih 2.000 evra) izdao svoga učitelja.
Zadivljujuća je i istorija Poganova, a prošlost i ikonopis Šapčanima je znalački predstavio i protumačio jedan od monaha. Jelena Dragaš (1372-1450) ktitorka je te mistične srpske svetinje. Ona je jedina Srpkinja na vizantijskom prestolu, a bila je žena cara Manojla II Paleologa, praunuka Stefana Dečanskog i unuka Dušanove sestre Teodore i sevastokratora Dejana, koji je vladao Strumicom, Štipom, Kratovom, Velbužbom i Žegligovskom zemljom kod Kumanova. Ta poslednja vizantijska carica ćerka je gospodara Konstantina Dejanovića Dragaša i mati njegovog imenjaka, cara koji je braneći Carigrad poginuo komandujući poslednji juriš na Turke (1453). Poštovana je kao „najsvetija među caricama“, a slavi se kao Sv. Ipomonija.
Napustivši Poganovo šabački Hilandarci su nakon carinskih formalnosti i ulaska u Bugarsku zastali u Sofiji, a onda se uputili na jugozapad – ka planini Rila. U Rilski manastir krenuli su nakon noćenja u bungalovima podignutim uz žubor planinske rečice, u šumskom zelenilu i svežini. Najpoznatija i najveća pravoslavna bugarska svetinja, smeštena u dolini Rilske reke i na nadmorskoj visini od 1.147 m, osnovana je u vreme bugarskog cara Petra I (927-968). Veruje se da je njen osnivač bio pionir monaštva u Bugarskoj, pustinjak i svetac Jovan Rilski. On je 930. živeo u pećini kraj koje su njegovi učenici prvo podigli kapelu, a onda crkvicu i skroman manastir koji je jedva životario iako je imao ogroman posed. Manastirski monah Neofit Rilski, svetac koji tu i počiva, zauvek svedoči da je raspolagao „velikom rilskom pustinjom“.
Predanje kaže da je nekakva lavina uništila manastir Jovana Rilskog, a na istom mestu je obnovljen u vreme dominacije srpske srednjovekovne države nad tim prostorom. Izgradio ga 1335. godine Hrelja Ohmučević, lokalni velmoža i jedan od vojnih zapovednika cara Dušana, Srbin koji je u narodnoj pesmi opevan kao Relja Krilatica ili Relja od Pazara. Sazidao je „blagočestivi Hrelja lepu crkvu sa dva svoda, i uz nju kamenu kulu kao zaštitu od razbojnika“, a onda se zakaluđerio i umro kao monah-ktitor Hariton. Počiva uz manastirski hram.
Turci su Rilski manastir srušili 1395. i opljačkali, ali su crkva i četvorougaona kula ostale neoštećene. Tri brata iz okoline Ćustendila obnovila su svetinju, a nakon propasti Trnovskog manastira iz stare bugarske prestonice Trnova tu su prenete mošti sv. Jovana Rilskog. Učinjeno je to 1469. posredovanjem sultanije Mare, turske „amirise“, žene sultana Murata II, „hatun majci“ (maćehi) Mehmeda II Osvajača, starijoj ćerki srpskog despota Đurđa Brankovića, koja je kao udovica – okružena srpskom vlastelom i monasima – živela u blizini Svete gore i štitila hrišćane.
Rilski manastir je i danas svojevrsna melodija oblika, mistična lepota pod planinskim nebom, i s pravom računa na večnost. Ta skladna celina harmonije sveta bila je prosvetiteljski centar, mesto hodočašća svih pravoslavaca i okupljanja Božjih ugodnika i bolesnih. Među njegovim posetiocima bili su i pećki patrijarsi: Njegova svetost Arsenije Rašković bio je tu oktobru 1725. i 1735. godine, a 1766. patrijarh Kalinik. U manastirskom kompleksu nalazi se i muzej, čuven po Rafailovom krstu sa 104 religiozne scene i 650 minijaturnih figura, koji je u jednom komadu drveta 12 godina rezbario majstor koji je oslepeo čim je posao završio. Između dva svetska rata među vrednim darovima čuvana je i sveća sultata Murata iz 14. veka, nikada upaljena.
Istorija svedoči i da je Rilski manastir 1773. potpao pod jurisdikciju Carigrada i vaseljenskog patrijarha, a od pljačkaša 1833. zaštićen visokim zidom te i danas liči na tvrđavu. Baš te godine vatra je uništila tu svetinju, a prilozima bogatih Bugara obnavljan je tri naredne decenije. U njegovom središtu je velelepna crkva, oslikana i spolja i iznutra. Izgrađena je od belog i zelenkastog mermera i pokrivena olovom. Ima pet kubeta, tri oltara, dve kapele i zlatom okovan „čipkasti“ ikonostas koji su pet godina rezbarila četiri umetnika iz Samokova. Ispred ikonostasa je kivot sa moštima sv. Jovana Rilskog, a Šapčani su dobili blagoslov da svete mošti direktvo celivaju. Kao i ostali vernici strpljivo su potom stajali pred kivotom Bogorodice, sa česticama više svetitelja, a onda s pijetetom razgledali ikonu sv. Save Srpskog freskopisanu na naspramnom zidu.
Zastali su i pred jednim od crkvenih dveri ukrašenih grbovima Bugarske, Bosne, Makedonije i srpskim krstom sa četiri ocila. I spolja i iznutra, inače, rilski hram je živopisan, srpskim, bugarskim i ruskim svetiteljima u prirodnoj veličini. Ikone su delo vrednih zografa, koji su od 14. veka radili i freskopisanje završili 1846. godine. Interesantno je da je tu „čitav red srpskih kraljeva i vladika, a nema bugarskih kraljeva i vladika“.
Manastirski kompleks na Rili u obliku je pravougaonika. Prostire se na gotovo devet kvadratnih kilometara, a srpsko-bugarsku srednjovekovnu priču osim crkve priča i Reljina kula. Visoka je 25 m i nije autentična, a prepravljena je verovatno zbog freskopisanih likova srpskih vladara i zapisa na južnoj fasadi. U podnožju pirga, naime, uzidana je kamena ploča na kojoj piše: „Tokom vladavine najvišeg gospodara kralja Stefana Dušana, gospodar protosevast Hrelja, velikim trudom i troškovima, sagradi ovu kulu i posveti je sv. Jovanu Rilskom i Bogorodici Osenovici (Odigitriji), godine 6843“.
O Srbima govori i četvorospratni konak, sa 300 prostorija, četiri kapele, kuhinjom, igumanovim stanom, kritorskom sobom i bibliotekom sa 9.000 starih knjiga i rukopisa. Zapis kraj ulaznih vrata otkriva, naime, da se na trećem spratu jednog od krila manastirskog konaka nalazi paraklis sv. Save i sv. Simeona Mirotočivog.
Fascinantnu lepotu izuzetno posećenog Rilskog manastira i kakofoniju svetskih jezika u njemu, Šapčani su ostavili i uputili se u bugarsku prestonicu. O poseti gradu od gotovo milion i po stanovnika, još jednoj dodirnoj tački Bugara i Srba, detaljnije u sledećem broju „Podrinskih novina“.
Živana Vojinović
Naslovna fotografija: Šapčani ispred crkve u Poganovu
U sledećem broju:
Pred kivotom Nemanjinog praunuka Stefana Uroša II Milutina