POSLEDNjI OVOGODIŠNjI IZLET DRUŠTVA PRIJATELjA HILANDARA
Banjaluka, sedište istoimene teritorijalne jedinice na severozapadu Bosne i Hercegovine, 11. oktobra dočekala je pedesetak članova šabačkog Društva prijatelja Hilandara. Upoznavanje grada prepoznatljivog po zelenilu i smeštenog na obalama donjeg toka Vrbasa i srcu Bosanske Krajine, političkog, univerzitetskog i kulturnog centra Republike Srpske, počelo je od tvrđave Kastel. Najstariji banjalučki spomenik kulture, koji opasuju debeli kameni zidovi sa puškarnicama i osmatračnicama, pamti 16. vek i vreme bosanskog sandžak-bega Ferhid – paše Sokolovića kada je postao vojno utvrđenje.
Unutrašnjost Kastela, ugnježdenog između gradskog mosta i ušća reke Crkvene, kamenim stepenicama seče Kazamat. Taj polukružni tunel povezuje istok i zapad nekadašnjeg važnog geostrateškog centra, a njegov ojačani deo prema Vrbasu služio je kao arsenal sa kojeg su topovi branili levu rečnu obalu. Poslednjih pola veka tu je istoimeni restoran, čijim gostima je malo važno čemu je nekada služio.
U gradu koji se diči Petrom Kočićem, Mustafom Nadarevićem, Muhamedom Filipovićem, Nelom Eržišnik i Sašom Lošićem, Šapčeni su tokom šetnje razgledali gotovo sve znamenitosti, arhitektonske lepotice iz austrougarskog doba, gradski park gde se šah igra na pločniku, pa i spomenike koji svedoče o poslednjem ratu. Zastali su i pred verskim objektima muslimana, katolika i pravoslavaca i sa intersovanjem čuli priču o džamiji Ferhadiji, koju je 1579. podigao Ferhat-paša Sokolović, o modernoj arhitekturi Katedrale sv. Bonaventure iz 1973. godine, o samostanu trapističkog reda, Opatiji „Marija Zvijezda“, i Sabornoj crkvi Hrista Spasa.
Na mestu crkve Svete Trojice, koju su Nemci 1941. porušili a ustaše naredile Srbima, Jevrejima i Romima da je „kao ruglo“ sasvim razgrade, 1993. počelo je podizanje sabornog pravoslavnog hrama. Šabački Hilandarci su sa divljenjem razgledali taj najviši verski objekat u centru Banjaluke, izgrađen od najboljih materijala donetih sa raznih delova planete i sazidan crvenim i žutim kamenom iz Mesopotamije, armiranim betonom i ciglom. Kupole njegove su pokrivene zlatnim prohrom – limom iz Sibira, unutrašnjost je u srpsko-vizantijskom stilu, mozaici po uzoru na rimske crkve, a podovi od granita sličnog onom na Oplencu i u Aja Sofiji.
Sutradan su se Šapčani uputili ka krajiškoj lepotici Kozari, punoj listopadnih i četinarskih šuma, zelenih proplanaka i bistrih potoka, pitomoj a gordoj na svoju istoriju. U mirisu borova i carstvu orla belorepana, umesto u šetnju planinskim „interaktivnim edukativnim stazama“, krenuli su u susret prošlosti kozaračkog kraja. Tešku ratnu priču spoznali su u Nacionalnom parku „Kozara“, Spomeničkom kompleksu na prostranoj visoravni na vrhu Mrakovice, u zaštićenoj zoni prvog stepena. Istorija svedoči da napadi na Kozarčane od 1941. do 1945. nisu prestajali i da najteža ofanziva beše u proleće 1942. Tada je na 3.500 patrizana krenulo 45.000 neprijateljskih vojnika, a u koncentracione logore Jasenovac i Aušvic odvedeno je 68.600 stanovnika među kojima beše 23.000 dece mlađe od 14 godina.
Sećanje na izginule borce i sve logoraše, u središtu Nacionalnog parka na Mrakovici, čuva Spomenik Revoluciji. Vajar Dušan Džamonja spomenički kompleks je 1972. godine osmislio u tri dela. Prvi je pristupni plato sa 142 stepenika, koji sa memorijalom spaja šuma. Drugi je 33 m visok spomenik, čijih 20 vertikalnih segmenata sa dubokim izrezima grade cilindričnu celinu koja stremi u nebo i simbolizuje fizički pritisak neprijatelja i slobodarski duh kozaračkog naroda. Treći deo je Memorijalni zid, sa pločama u bronzi i 9.921 urezanim imenom poginulih tokom Drugog svetskog rata, i stihovima: „Oj Kozaro, ne treba ti kiše, heroji te krvlju natopiše“.
U blizini memorijala je Muzej, koji čuva originalne dokumente, fotografije i predmete koji svedoče o stradanju Kozarčana. Među eksponatima te stalne postavke su podrumska vrata porodice Macura, u koja je zaboden nož sa sečivom na oba kraja dugačke drške, poklon Milutina Macure koji je kao dečak krijući se gledao krvavi ustaški pir nad onima koji su sakupljani i odvođeni na „Macursku krčevinu“ gde su klani. Pažnju posetilaca privlači i muzejski prozor, na kojem je crvenom bojom zapisano: „Kozara je ognjište srpske borbe za slobodu i zbijeg slobodarske misli, a njeni planinski vijenci su oreol mučenika.“ Knedlu u grlu uvećavalo je pitanje-odgovor, na prozorskom oknu takođe ispisan: „Jesu li mrtvi pali uzalud? /Ako svijet treba da ostane isti, onda jesu.“
Iz Nacionalnog parka „Kozara“, koji je radi zaštite planine osnovan 6. aprila 1967. godine a danas je član Federacije nacionalnih parkova Evrope, šabački Hilandarci uputili su se u Donju Gradinu. Memorijalni kompleks u tom selu u Republici Srpskoj deo je Spomen područja Jasenovac, zloglasnog ustaškog koncentracionog logora u kojem je na najsvirepiji način ubijeno 700.000 nevinih ljudi. Genocid je izvršen nad 500.000 Srba, 40.000 Roma, 33.000 Jevreja i 127.000 antifašista, a među njima beše 20.000 dece. Istorija svedoči da su logoraši iz Jasenovca, danas u Republici Hrvatskoj, skelom prebacivani preko Save i u Donjoj Gradini odmah ubijani, a uskaška zverstva otkriva memorijalni kompleks „Donja Gradina“. Memorijal se prostire na 116 hektara i ima 105 otkrivenih grobnica, velikih i rečitih pravougaonih ulegnuća, a snimanja iz vazduha pokazuju da ih ima još. Jeziva svedočanstva stradanja su i kazani, u kojima su ustaše kuvali svoje žrtave i pravili sapun kojim su – krvave ruke prali.
Donja Gradina, rečju, nije bila logor već stratište za koje još niko nije odgovarao. Ona je neprebolna srpska rana, a u ime šabačkih Hilandaraca strdalima je sveću upalio Šapčanin i nekadašnji banjalučki gimnazijalac Tomislav Vrhovac. Krenulo se potom u 14 kilometara udaljeni manastir Moštanicu. Ta svetinja, jedna od najvećih i najstarijih u Eparhiji banjalučkoj, nalazi se u dolini istoimene reke i na 202 m nadmorske visine na severnim padinama Kozare. Zadužbima je kralja Dragutina (1276-1281), prema jednom od predanja, a nazvana je po 44 mostića od bukovih stabala kojima je premošćavana rečica kraj nje.
Prošlost Moštanice, čiji je zaštitnik sv. arhangel Mihailo, a šabačkoj hodočasnoj ekipi približio je monah i predstavio je kao svetinju sa devet života. Ne zna se kada je prvi put razorena, rekao je, ali se zna da ju je 1557. obnovio patrijarh Makarije Sokolović. Ustaše su je 1941. deveti put uništile, a 1953. je stavljena pod zaštitu SFRJ. Manastirska crkva je izgrađena od tesanog belog kamena donetog sa Kozare. Visoka je 23 m, a Turke je niskim vratima sprečavala da ulaze na konjima. Ima žensku crkvu (popertu), koja je deo hrama ali je niža i uža, i bez kubeta. Po spoljašnjosti podseća na Visoke Dečane, a posvećena je Preobraženju Gospodnjem.
U prelepoj, bujnoj i autentičnoj manastirskoj porti Moštanice Društvo prijatelja Hilandara završilo je svoj poslednji ovogodišnji izlet, sedmi po redu. Sa severnih padina Kozare i doline moštaničke reke, šabački Hilandarci krenuli su ka Banjaluci i graničnom prelazu „Pavlovića most“. A sve do Šapca pratila ih misao o manastiru, koji je već vekovima duhovna luča Kozarčana i Moštaničkog Potkozarja, i vizije patnje i stradanja srpskog naroda u Bosanskoj Krajini.
Živana Vojinović
Naslovna fotografija: Šapčani pred Crkvom Hrista Spasa
